Οι ξέφρενοι εορτασμοί του Τριωδίου με τις ευφάνταστες μεταμφιέσεις, τα ατέλειωτα πάρτι, τις καρναβαλικές παρελάσεις, τις μουσικές με τους πιπεράτους στίχους και τους χορούς ολοκληρώνονται την Καθαρά Δευτέρα, που σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής και το τέλος της Αποκριάς.
Η Καθαρά Δευτέρα πήρε το όνομά της από τους χριστιανούς και σημαίνει πνευματική και σωματική «κάθαρση» ενώ αποτελεί και ημέρα αργίας. Για τους πιστούς ξεκινά μια περίοδος νηστείας που διαρκεί 40 μέρες - όσες δηλαδή και οι ημέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο - και εορτάζεται 48 ημέρες πριν από την Κυριακή του Πάσχα.
Η περίοδος νηστείας διαρκεί ως το Μεγάλο Σάββατο και σε γενικές γραμμές απαγορεύονται το κρέας, το ψάρι (εκτός από τα μαλάκια), τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το λάδι και το κρασί. Νηστίσιμα φαγητά ωστόσο θεωρούνται το ψωμί, τα λαχανικά, οι καρποί, οι ελιές, τα ζυμαρικά κ.ά. Παραδοσιακά λοιπόν το πιάτο της ημέρας περιλαμβάνει ταραμά, θαλασσινά, ελιές, φασολάδα, χαλβά αλλά και λαγάνα, ένα είδος άρτου χωρίς προζύμι, με ελλειπτικό σχήμα. Επίσης συνηθίζεται το πέταγμα του χαρταετού.
«Η μάχη μεταξύ του Καρναβαλιού και της Σαρακοστής»Κατά κύριο λόγο, αποτελεί τον τίτλο ενός πίνακα του φλαμανδού ζωγράφου Πίτερ Μπρίγκελ, ο οποίος αποτελεί μια αλληγορία της κοσμικής μάχης ανάμεσα στις δύο εορταστικές εποχές που αντιπροσώπευαν αντιθετικές διαστάσεις της ανθρώπινης καθημερινότητας: Το Καρναβάλι, η γιορτή των σωματικών απολαύσεων, και η Σαρακοστή, η γιορτή της εγκράτειας, της ευλάβειας και της λογικής.
Η Καθαρά Δευτέρα λοιπόν προμηνύει το τέλος του αχαλίνωτου ξεφαντώματος και της ασυδοσίας και την αρχή της περισυλλογής και της κάθαρσης για την υποδοχή της Ανάστασης που συμβολίζει τη λύτρωση και τη σωτηρία.
Τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας
Ολη η Ελλάδα από άκρη σε άκρη υποδέχεται τη Σαρακοστή με ξεχωριστά τοπικά έθιμα που ξεσηκώνουν τους ντόπιους και τους επισκέπτες παρασύροντάς τους σε εκδηλώσεις που θυμίζουν διονυσιακές γιορτές λίγο πριν από την περίοδο της σύνεσης και της περισυλλογής.
Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα είναι ένα έθιμο που φτάνει στις ημέρες μας περίπου από το 1830 και αποτελεί σατιρική παραλλαγή ενός πραγματικού γάμου. Σήμερα, πραγματοποιείται παραδοσιακά με το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης, τον ρόλο της οποίας ενσαρκώνει ένας... άνδρας.
Το έθιμο του «Αγά» αναβιώνει στα Μεστά και τους Ολύμπους της Χίου και είναι πρωτότυπο, με χιούμορ αλλά και κοινωφελές έργο παράλληλα. Ο αγάς, ένας αυστηρός δικαστής, εισβάλλει στο χωριό με τη συνοδεία του και παίρνει θέση στην κεντρική πλατεία. Εκεί συγκεντρώνεται κόσμος ο οποίος «δικάζεται» για διάφορα παραπτώματα που του καταλογίζονται και πληρώνει το ανάλογο πρόστιμο. Από αυτή τη διαδικασία δεν γλιτώνει κανείς από τους παρευρισκομένους. Το χρηματικό ποσό που συγκεντρώνεται από τα υποτιθέμενα πρόστιμα καταλήγουν στο ταμείο του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού.
Το έθιμο του αλευροπολέμου στο Γαλαξίδι αποτελεί πλέον θεσμό. Γενναιόδωρες ποσότητες αλευριού εκτοξεύονται μεταξύ των καρναβαλιστών, οι οποίοι πρέπει να είναι μουντζουρωμένοι με κάρβουνο στο πρόσωπο και στη συνέχεια επιδίδονται σε κυκλικούς χορούς.
Στη Βόνιτσα το έθιμο του «Αχυρένιου Γληγοράκη» είναι αυτό που πρωτοστατεί ανήμερα της Καθαράς Δευτέρας. Ο Γληγοράκης, σύμφωνα με την παράδοση, λέγεται πως ήταν ψαράς που απαρνήθηκε τη θάλασσα ψάχνοντας τη μοίρα του στη στεριά. Οι σημερινοί ψαράδες της Βόνιτσας καταδικάζουν αυτή του την πράξη και κάθε τέτοια ημέρα τον τιμωρούν. Φτιάχνοντας έναν αχυρένιο ψαρά, τον δένουν σε έναν γάιδαρο και τον γυρνούν σε όλο το χωριό. Οσο περνά η ημέρα, στήνουν μεγάλο γλέντι με τραγούδι και χορό και στη συνέχεια ρίχνουν τον Γληγοράκη σε μια βάρκα που φλέγεται στα ανοιχτά της θάλασσας.
Τα Κούλουμα
Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην εξοχή και το πέταγμα του χαρταετού ονομάζονται «Κούλουμα». Τα Κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, παντού όμως επικρατούν το κέφι, ο χορός, το τραγούδι. Το πέταγμα του χαρταετού είναι ένα έθιμο με φανατικούς οπαδούς μικρά και «μεγάλα» παιδιά. Θέλει ιδιαίτερη μαστοριά και ιδανικές καιρικές συνθήκες. Πολλοί το ερμηνεύουν ως επιθυμία του ανθρώπου να διώξει μακριά το κακό αλλά και τις έγνοιες του χειμώνα και να καλωσορίσει την άνοιξη, την εποχή που όλα ανθίζουν.
Για την ετυμολογία της λέξης «Κούλουμα» υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με τον Νίκο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό cumulus που σημαίνει σωρός, αφθονία ή επίλογος και υποδηλώνει το πολύ «φαγοπότι» ή το τέλος της εορταστικής περιόδου της Αποκριάς. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, προέρχεται από τη λατινική λέξη columna που σημαίνει κολόνα καθώς το πρώτο γλέντι της Καθαρά Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Η κυρα-Σαρακοστή
Την Κυρά Σαρακοστή
που είναι έθιμο παλιό
οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν
με αλεύρι και νερό!
Για στολίδι της φορούσαν
στο κεφάλι της σταυρό
και το στόμα της ξεχνούσαν
γιατί νήστευε καιρό!
.Και μετρούσαν τις ημέρες
με τα πόδια της τα εφτά
κόβαν ένα τη βδομάδα,
μέχρι να ρθει η Πασχαλιά!
Ενα έθιμο που έχει χαθεί στις ημέρες μας είναι αυτό της κυρα-Σαρακοστής. Πρόκειται για ένα ιδιόμορφο ημερολόγιο με το οποίο μπορούν να μετρηθούν οι εβδομάδες της νηστείας. Στις περισσότερες περιοχές η κυρα-Σαρακοστή ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά που απεικόνιζε μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια λόγω προσευχής, χωρίς στόμα λόγω νηστείας, με εφτά πόδια που αναπαριστούσαν τις εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν ένα πόδι και έτσι ήξεραν πόσες εβδομάδες νηστείας απέμεναν ως το Πάσχα. Το Μεγάλο Σάββατο έκοβαν και το τελευταίο πόδι.
Σε άλλα μέρη της Ελλάδας η κυρα-Σαρακοστή δεν ήταν φτιαγμένη από χαρτί αλλά από ζυμάρι. Μια άλλη παραλλαγή αυτού του εθίμου τη θέλει φτιαγμένη από πανί, γεμισμένη με πούπουλα.
